‘Het is mijn lievelingskasteel’, zegt Jorien Jas enthousiast. Ze is conservator bij het Geldersch Landschap & Kasteelen. In Nederland beheren zij 36 kastelen en ruïnes om zo de karakteristieke rijkdom van Gelderland behouden en beschermen. 'Biljoen is de laatste aanwinst, ik werk er nu het meeste daarom ben ik een beetje bevooroordeeld', zegt ze. 'Maar het is op allerlei vlakken een heel uniek kasteel.'
Lusthof van de hertog
De geschiedenis van het kasteel gaat terug naar 1530. De hertog van Gelre, Karel van Egmond, gaf opdracht tot de bouw. ‘Hij wilde het gebruiken als een soort jachtslot. ‘Lusthuis’ noemde men dat vroeger’, lacht Jorien. Sindsdien is Biljoen vele malen verder uitgebouwd en verbouwd. Jorien: ‘De meest rigoureuze verbouwing was in de zeventiende eeuw. Het kreeg veel meer ramen en het werd beter bewoonbaar. Het werd dus eigenlijk meer een landhuis. Maar het blijft onmiskenbaar de uitstraling van een kasteel behouden, want de hoektorens zijn gebleven en er stroomt nog steeds water rondom het kasteel. De laatste restauratie is van 2009.’
De helden van Biljoen
Kasteel Biljoen heeft verschillende bewoners gekend, maar de familie Van Spaen is toch wel de belangrijkste van alle generaties bewoners. Jorien: ‘In 1661 wordt het kasteel gekocht door Alexander van Spaen. Het kasteel ziet er nu nog steeds zo uit als in die periode. Zijn achterkleinzoon is de bekende Johan Frederik Willem, die de stuczaal met prachtige decoraties laat versieren. Je zou hem de held van Biljoen kunnen noemen, want hij brengt Biljoen tot enorme bloei aan het eind van de achttiende eeuw. Toch moeten we zijn overgrootvader Alexander van Spaen niet vergeten. We hebben namelijk ontdekt dat hij ook een heel belangrijke rol heeft gespeeld in Biljoen. We kenden Alexander in eerste instantie als veldheer, maar hij bleek ook degene die de grote zaal liet bouwen. Zijn achterkleinzoon Johan Frederik Willem maakt later met de nieuwe decoraties de stuczaal tot de zaal die van internationale allure is.'
Ontdekkingen gebundeld
In de stuczaal heeft het Geldersch Landschap & Kasteelen nog meer nieuwe ontdekkingen gedaan. ‘Er zit meer symboliek verborgen in het stucwerk dan wij dachten’, vertelt Jorien. ‘We ontdekten de vier elementen: tegen het plafond bevinden zich vier kleine, dikke, blote mannetjes. Eén mannetje heeft een aambeeld bij zich, dat verwijst naar het vuur. Een ander mannetje houdt de eg vast, die verwijst naar de aarde. Dan is er nog een mannetje met een vogeltje, die verwijst naar de lucht. En de laatste houdt een kan vast, die verwijst naar het water.’
Al deze ontdekkingen en verhalen over Biljoen zijn gebundeld in een boek: Biljoen | Kasteel, bewoners, landgoed. Jorien heeft er de afgelopen twee jaar samen met anderen aan gewerkt. ‘We hebben in het archief brieven en kasboeken gevonden die nog nooit waren ingezien. Je doet opmerkelijke vondsten. Eigenlijk was het één grote ontdekkingsreis! Het archief is immens dus we zijn dus nog steeds niet klaar.'
Eens per jaar binnenkijken
Wat maakt kasteel Biljoen zo bijzonder? Jorien: ‘Het is een kasteel dat een omgekeerde ontwikkeling meemaakt. De familie Van Spaen zette de deuren wagenwijd open: iedereen moést de befaamde stuczaal zien. Vervolgens wordt het kasteel in de 19e eeuw een museum, maar eind negentiende eeuw komt daar plotseling verandering in. Na de oorlog houdt kasteel Biljoen haar deuren stijf dicht voor de buitenwereld. Die neergang vind ik heel uniek. Gelukkig hebben wij dat de afgelopen tien jaar kunnen omkeren.’
Met Open Monumentendag zijn er nu mogelijkheden om Biljoen te bezoeken. Maar het blijft beperkt tot die ene keer per jaar. ‘Het kasteel wordt particulier bewoond, daarom is het niet voor publiek toegankelijk’, licht Jorien toe. ‘Dat was de wens van de laatste eigenaar, van wie we Biljoen hebben overgenomen.’
Duurzaam restaureren
Hoe troffen jullie het kasteel tien jaar geleden aan? Jorien: ‘Het kasteel was niet meer bij de tijd. Een deel van het kasteel was nog onverwarmd. Wij hebben op allerlei manieren comfort gebracht, zoals het aansluiten van riolering en moderne technieken, daardoor zit het kasteel nu vol met gadgets.’
Jorien is er trots op dat ze kasteel Biljoen met minimale ingrepen hebben hersteld. ‘Elke ingreep is altijd een kind van zijn tijd. Voor ons was altijd het doel om het kasteel niet aan te tasten. Daarom hebben we bijvoorbeeld gekozen voor draadloze techniek. Ideaal, daarbij kan je niets beschadigen en blijft alles intact. Zo hebben we heel veel vertrekken voorzien van textiele wandbespanning. Hierdoor blijft het oude papieren behang volledig onaangetast. Wil je het op den duur weer terugbrengen in oude staat, dan is het slechts een kwestie van het textiel weghalen. We proberen dus eigenlijk op een duurzame manier te restaureren.’
Honderd jaar oud dubbel glas
Dat kasteel Biljoen zijn tijd ver vooruit was met verduurzamen, blijkt wel uit de ontdekking van dubbel glas. De meeste vertrekken van het kasteel zijn voorzien van dubbel glas. ‘We associëren dubbel glas met de twintigste-eeuw, maar hier op het kasteel is het wel honderd jaar ouder’, vertelt Jorien. ‘Het is wel anders dan hoe wij dubbel glas kennen. Het is namelijk dubbel glas met een tussenruimte van zo’n acht centimeter. Maar de bedoeling was precies hetzelfde. De bewoners probeerden honderd jaar geleden al de kou te weren en de warmte binnen te houden. Comfort en kastelen gaan vaak niet prettig samen. Daarom is het heel opmerkelijk dat de bewoners van Biljoen destijds al dubbel glas hebben toegepast.’
De waarde van kasteel Biljoen zit ‘m voor Jorien niet alleen in de interieurs en de geschiedenis. Maar het zit ‘m ook in de voortzetting. Jorien: ‘Dat vind ik zelf heel erg mooi. Alle eerdere bewoners van Biljoen hebben iets toegevoegd aan het kasteel. Ze kijken allemaal veel terug, maar ze kijken ook vooruit, naar de toekomst. En dat maakt dit tot een heel uniek kasteel!’
